به اشتراک بگذاریداکنون چند سالی است که بحث «نگاه به شرق» در ادبیات سیاسی ایران زیاد به کار می‌رود. این بحث هم جنبه توصیفی دارد و هم جنبه تجویزی. از زاویه توصیفی، نگاه به شرق بیانگر تمایل آشکار ایران به گذار از گفتمان «نه شرقی و نه غربی» و اتخاذ یک رویکرد عملگرایانه در اقتصاد و سیاست است. از این زوایه، ایران می‌تواند همزمان با نگاه به شرق، سیاستِ نگاه به آمریکای لاتین، نگاه به اقیانوسیه و حتی نگاه به غرب را پیگیری کند. از زاویه تجویزی اما، نگاه به شرق یک نوع رویکرد ایدئولوژیک است که در واقع جایگزین ایدئولوژی پیشین (یعنی ایدئولوژی نه شرقی، نه غربی) می‌شود. در این نگاه، همه امیدها به شرق معطوف می‌شود و باز هم کشور به طور دست‌بسته، وابسته به چند متحد غیراستراتژیک می‌شود.
نگاه به شرق و نگاه به غرب اما مانعه الجمع نیستند و ما می‌توانیم همزمان به گونه‌ای همه جانبه‌گرایانه با قدرتهای مختلف ارتباط داشته باشیم و حتی از این چندجانبه گرایی برای گرفتن امتیاز استفاده کنیم. در واقع این روشی است که خود چینی‌ها هم آن را اتخاذ کرده‌اند. در مقاله همه‌جانبه‌گرایی چین در خاورمیانه اشاره کردیم که سیاست عملگرای چینی‌ها در خاورمیانه، آنها را به مرحله‌ای رسانده که تعاملات بسیار نزدیکی با همه بازیگران مهم خاورمیانه ( از ایران گرفته تا اسرائیل) دارند. به همین علت است که چین برغم بیطرفی ایدئولوژیک در تنش‌های خاورمیانه، ناچار است بسیاری از نگرانی‌های طرف‌های مقابل ایران را مد نظر قرار دهد تا از یک سو منافع خود در حوزه تجارت بین الملل را تامین کند و از سوی دیگر، بازیگرانی همچون اسرائیل را نیز راضی نگه دارد.
مواضع چین در قبال برجام نیز با توجه به تحلیل فوق قابل درک است. چین از امضای برجام حمایت می‌کند تا از یک سو در حوزه فاینانس بتواند تعامل کارآمدتری با ایران داشته باشد و از سوی دیگر مجبور نباشد که میان تجارت با ایران و آمریکا، تنها دومی را انتخاب کند. در بحث سند همکاری 25 ساله هم، چین مشکلی سیاسی با امضاء نشدن برجام ندارد، بلکه مشکلات شکلی عملگرایانه و اجرایی دارند. مجیدرضا حریری، رئیس اتاق مشترک ایران و چین می‌گوید در صورت توافق وین، روش‌های اجرای سند همکاری 25 ساله با چین متفاوت از سناریویی عدم توافق خواهد شد، مثلا در صورت توافق، ما می توانیم مانند دوران بعد از برجام، از ظرفیت اگزیم بانک استفاده کنیم. البته اگر قراردادی هم امضا نشود، ما با روش‌ها و راه‌حل‌های دیگری به سمت اجرایی کردن سند همکاری‌های 25 ساله با چین خواهیم رفت. آقای حریری در جواب به سوالی که سایت تاجران مطرح نمود، تصریح کرد: اجرای سند در شرایط تحریم یا رفع تحریم کاملا متفاوت است و احتیاج به ریل‌گذاری متفاوت دارد و قطعا رفع تحریمها فرصت‌های بیشتری فراهم می‌کند.
رئیس اتاق مشترک ایران و چین پیشتر در گفتگو با ایلنا به دو نوع ریل‌گذاری مختلف برای اجرایی کردن سند همکاری‌ها اشاره کرده بود که به غلط ایلنا اینگونه تیتر زده بود که کل سند همکاری‌ها معطل امضای برجام است. در واقع آقای حریری به این نکته اشاره داشت که بحث تامین اعتبار و فاینانس پروژهای مشترک میان دو کشور بیش از دیگر بخش‌ها به امضای برجام مرتبط می‌شود، زیرا بودن یا نبودن در برجام دو سناریوی مختلف است که مستلزم دو ریل‌گذاری متفاوت می باشد. مجیدرضا حریری، درباره چشم‌انداز مبادلات اقتصادی ایران و چین در سال پیش رو افزوده بود: اگر شرایط همچنان این گونه بماند، اتفاق خاصی در حال انجام نیست چون تجارت ما تحت تحریم است و روال کما فی سابق ادامه خواهد داشت. اگر هم تغییراتی در سال پیش رو ایجاد شود، این تغییرات برای کوتاه مدت خواهد بود. طبیعتا افزایش قیمت مواد خام باعث افزایش ارزش تجاری دو کشور می‌شود اما از نظر وزنی تفاوت خاصی ندارد.
همه جانبه‌گرایی چین‌ها را در مواضع‌شان در قبال وضعیت روسیه و اوکراین هم می‌توان دید. به گزارش رویترز، در یک ماه گذشته و با نوسانات ارزش روبل، سطح صادرات چین به روسیه تحت تاثیر قرار گرفته است. هرچند شرکت‌های چند ملیتی چین در روسیه حضور دارند و شاید بتوانند از خلاء ایجاد شده (در پی خروج شرکت های اروپایی) استفاده کنند، ولی شرکت های کوچک چینی با مشکل روبرو هستند زیرا نسبت به تغییرات ارز روبل آسیب پذیرتر می‌باشند. برای مثال، دنگ جینلینگ که کارخانه تولید فلاسک خلاء دارد به رویترز گفته محصولاتی که آماده صدور به روسیه بوده، اکنون در انبار خاک می خورد. در واقع به علت سقوط ارزش روبل، مشتریان روس منتظر بهبود وضعیت هستند.
اکنون شرکت‌های کوچکتر چینی که در روسیه فعالیت می کنند، با همان دو راهی‌هایی روبرو هستند که در ایران روبرو بودند. صادرکنندگان چینی هم می‌گویند حجم تبادلاتشان با روسیه به یک سوم کاهش پیدا کرده و به علت کاهش ارزش روبل، ضرر صادرات بیش از سود آن است. چین حمله روسیه به اوکراین را محکوم نکرده است و تحریمها علیه دولت مسکو را غیرقابل قبول خوانده است، ولی مقام‌های پکن نگران تاثیر تحریمها بر شرکت‌های چینی هستند و نسبت به سرمایه گذاری در روسیه هشدارهای لازم را داده اند. برای مثال، گزارش‌های ماه مارس حاکی از آن بود که گروه دولتی سینوپک چین در پی تشدید تحریمها بر سر حمله نظامی مسکو به اوکراین، مذاکرات برای یک سرمایه گذاری بزرگ پتروشیمی و یک کسب و کار فروش گاز روسیه را متوقف کرد. هر چند روسیه مهمترین شریک دیپلماتیک چین به شمار می رود اما اقدام بزرگترین پالایشگر نفت آسیا برای متوقف کردن سرمایه گذاری نیم میلیارد دلاری در کارخانه پتروشیمی و کسب و کار فروش گاز روسیه در چین، ریسکهای موجود را بارز می کند.
فرصت آفرینی از بحران‌ها، مستلزم عملگرایی در حوزه سیاست خارجی و تجارت بین‌الملل است. کسانی که با سند همکاری‌های 25 ساله با چین مخالفت کردند همانند کسانی هستند که رویکرد نگاه به شرق را در تناقض با برجام و یا تعامل با اروپایی‌ها می‌بینند. در واقع هر دوی این گروه‌ها نگاهی ایدئولوژیک به سیاست دارند و منافع ملی را در اولویت قرار نمی دهند. ما می توانیم با امتزاج نگاه به شرق و غرب، از سویی از تنش‌ها فرصت‌سازی کنیم و از دیگر سو، امکان تنش زدایی و تقابل با ایران را از نیروهای متخاصم بگیریم.
