‎

گزارش سازمان تجارت جهانی در اوائل تابستان سال جاری از بیشترین میزان کاهش صادرات و واردات در دنیا دستکم طی چهار سال گذشته به دلیل شیوع ویروس کرونا، دور از انتظار نبود. بر اساس این گزارش، شاخص تجارت سه ماهه سازمان تجارت جهانی با کاهشی غیر قابل تصور، حاکی از انقباض شدید تجارت جهانی در مقیاسی بی سابقه از زمان راه اندازی شاخص درسال 2016 میلادی بود که همه کشورهای دنیا و مبادلات تجاری آن ها را تحت تاثیر قرار داد.  این تاثیر همه‌گیر، نشان از پیوستگی کشورهای دنیا با یکدیگر و به عبارتی جهانی شدن دارد که به ویژه طی 30 سال گذشته دنیا را به هم نزدیکتر و پیوسته‌تر نموده است، و با این که شیوع ویروس کرونا آسیب های زیادی به اقتصاد همه کشورهای دنیا وارد نمود، تلاش دولت ها برای احیای اقتصاد خود و تجارت جهانی همچنان باقی ماند.

گزارش صندوق بین‌المللی پول، سال 2020 را بدترین سال برای اقتصاد جهانی از دهه 1930 که رکود بزرگ اقتصادی در جهان بود نامید، اما حتی در بدترین شرایط پاندمی، روابط تجاری کشورها هر چند به میزانی کم ادامه یافت و دیدیم که برای مثال، روسیه به معاملات تسلیحاتی خود با هند ادامه داد، فرانسه با آمریکا به توافق هائی دست یافتند، آلمان تلاش نمود به رغم فعالیت‌های بین‌المللی تجاری خود را در اختلافات تجاری میان چین و آمریکا بی طرف نگه دارد، و چین بدون سروصدا به سرمایه‌گذاری‌های عمده خود در پروژه کمربند و جاده ادامه داد. در این شرایط اما پاندمی کرونا در ایران، مزید بر انزوای سیاسی و اقتصادی کشور شد.

چند هفته‌ای است که برنامه اتمی ایران بار دیگر خبر ساز شده و بنظر می‌رسد برای اختلافات ما با جامعه بین‌الملل پایانی متصور نیست. کشورهای موسوم به تروئیکای اروپایی (فرانسه، بریتانیا و آلمان) در بیانیه‌ای مشترکی، نسبت به گزارش‌های جدید در خصوص عدم پایبندی ایران به تعهدات برجامی طی یک سال و نیم گذشته ابراز نگرانی کرده و بر تلاش این کشورها برای حفظ برجام تاکید نموده‌اند و فعالیت‌های اتمی ما را در تقابل با منافع اروپا ارزیابی کرده‌اند. غنی‌سازی اورانیم در تاسیسات فوردو و بکارگیری سانترفیوژهای پیشرفته در نیروگاه نطنر از جمله نگرانی‌های تروئیکای اروپایی است.

پیشتر آژانس در گزاش ماه نوامبر اعلام کرده بود ایران 2442.9 کیلوگرم اورانیم با غنای پائین داشته و حجم ذخایر اورانیم غنی شده کشور به 12 برابر سقف توافق شده در برجام رسیده است. سوال اینجاست که آیا فعالیت‌ها براساس پافشاری بر اصل اقتدار صورت گرفته و یا توجیهی عملگرایانه داشته؟ آیا ما می‌خواهیم از افزایش ذخایر اورانیم بعنوان اهرم فشاری برای مذاکرات آتی استفاده کنیم؟ در هر سناریویی، باید توجه داشت که این فعالیت‌ها اجماع بین‌المللی علیه ما را تقویت می‌کند و مذاکرات آتی با تروئیکای اروپایی را بیش از پیش دشوار خواهد کرد. با توجه به مشکلات شدید اقتصادی در کشور، رفع تحریم‌ها و امکان جذب سرمایه‌گذاران اروپایی به کشور باید یک اولویت باشد، ولی بنظر نمی‌رسد فعالیت‌های یک سال و نیم گذشته ایران در تقابل با این روند عمل کرده است.

رئیس قوه‌قضائیه به دادستان تهران دستور داده تا ضمن رسیدگی به تخلفات صادرکنندگان، مسئله اعطاء کارت بازرگانی به افراد فاقد صلاحیت و کارتن‌خواب نیز بررسی شود. قابل توجه است که تنها 0.2 درصد از کسانی که کارت بازرگانی دریافت کرده اند، جعلی بوده اند و این در حالی است که همکنون هزاران حساب بانکی جعلی در کشور وجود دارد و اراده‌ای هم برای پیگیری این امر وجود ندارد.

حسین سلاح ورزی، نایب رئیس اتاق بازرگانی ایران نوشته است: به گفته رییس بانک مرکزی، 70 نفر از دارندگان کارت بازرگانی کارت خواب بوده اند، این در حالیست که از 15366 شناسه صادراتی ثبت شده در بانک مرکزی، 3161 نفر دارای کارت بازرگانی فعالند. این بدان معنیست که 12205 صادرکننده بدون کارت بازرگانی بوده اند. هرچند حاکمیت از همکاری با بخش خصوصی سخن می گوید، ولی در عمل جایگاه به قدرت گرفتن این نهاد ندارد. تضعیف بخش خصوصی واقعی در سیاستهایی که به انزوای سیاسی و بانکی کشور انجامیده، بزرگترین ضرر را به اقتصاد ایران وارد کرده است.

ماه گذشته مقام‌های صندوق ضمانت صادرات اعلام کردند ضمانت‌نامه‌های این صندوق مورد پذیرش گمرک قرار می‌گیرد. رئیس گمرک هم بر پذیرش این ضمانت‌نامه‌ها تاکید دارده ولی در عمل مشکل حل نشده و مراجعه کنندگان به گمرک با در بسته مواجه می شوند. اکنون چندین سال است که مطالبه فعالان اقصادی از گمرگ این بوده که ضمانت‌نامه های صندوق ضمانت صادرات برای کالاهای ورود موقت (که بعد از پردازش مجدد صادر می شود) را بپذیرند ولی برغم پیگیری‌های وزیر صمت و نظر مساعد وزیر اقتصاد، هنوز این مهم به درستی اجرایی نشده است.

تسهیلات صادرات روی دیگر سکه تسهیلات تولید است ولی شاهدیم که همزمان با انزوای اقتصادی و سیاسی کشور، حجم صادرات نیز کاهش یافته است. بررسی آمار تجارت خارجی برای سه ماه نخست سال نشان می دهد که صادرات کالاهای غیر نفتی نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود 45 درصد کاهش داشته است، و بر همین اساس حجم تجارت خارجی کشور در بهار امسال حدود 14 میلیارد دلار بوده که از این مقدار، رقم صادرات غیرنفتی شش میلیارد دلار است که حاکی از نصف شدن درآمد صادراتی کشور نسبت به سال گذشته است. به عبارت دیگر، در سه ماهه نخست سال، 22 میلیون تن کالا به ارزش 6.3 میلیارد دلار صادر شده که در مقایسه با 11 میلیارد دلار سال قبل نشان دهنده کاهشی 45 درصدی به لحاظ وزنی، و افتی 44 درصدی به لحاظ ارزی است.

ارزیابی جدید صندوق بین المللی پول از وضعیت اشتغال در دنیا تصویر زیبائی را ترسیم نمی‌کند، زیرا براساس این ارزیابی، نرخ بیکاری در بسیاری از کشورها با افزایش بی‌سابقه‌ای روبرو بوده و انتظار نمی‌رود حتی تا مدت‌ها پس از بهبود شرایط کرونائی به آسانی کاهش یابد. درحالی که این ارزیابی متوسط نرخ بیکاری پیش بینی شده در ایران را بیش از 12.2 درصد قرار می‌دهد، گزارش مرکز آمار کشور در تابستان گذشته حاکی از خروج 2 میلیون نفراز بازار کار به دلیل شیوع ویروس کرونا بود.

به دنبال گزارش مرکز آمار، معاونت امور اقتصادی وزارت کار نیز طی گزارشی اعلام نمود که در عین حال که نمی‌توان تاثیر کرونا بر مشارکت اقتصادی حدود 7 میلیون نفر را که در بخش‌های غیر رسمی مشغول به کار هستند، انکار نمود، افرادی که بدون شغل مانده‌ اند در آینده متحمل آسیب‌های جدی‌تری خواهند شد. در این میان، اما آمار جمعیت فارغ‌التحصیل کشور در تابستان سال جاری که بیش از 40 درصد بیکاران را تشکیل می‌دهد، که تاکیدی است مجدد بر لزوم آزادسازی اقتصاد کشور از طریق اصلاح فضای کسب و کار، و نیز تعامل بین‌المللی و خروج از انزوای اقتصادی و سیاسی. باید توجه داشت که بهبود فضای اقتصادی کشور (و به تبع آن، ایجاد فرصت های شغلی)، بدون بازگشت ایران به میز مذاکره و حل مشکلات جذب سرمایه گذاری خارجی مسیر نخواهد شد و این تلاش ها، باید در کنار مقررات‌زدایی داخلی و بهبود فضای کسب و کار در داخل صورت گیرد.

در شرایطی که صدا و سیما و دیگر رسانه‌های حاکمیتی مشغول پوشش بی‌وقفه خبری فقر و بی‌عدالتی در آمریکا بودند، عمران روشنی مقدم، کارگر میدان نفتی یادآوران در شهرستان هویزه خود را حلق‌آویز کرد. روشنی مقدم که برای پیمانکاری به‌ نام موسسه نظم آفرینان کار می‌کرده، با مشکلات معیشتی و تعویق پرداخت دستمزد روبرو بوده و چند روز پیش از خودکشی، درخواست 500 هزار تومان کمک کرده بود که از سوی کارفرما رد شد. شرکت چینی سینوپک مجری میدان یادآوران است.

خودکشی یک فرد می‌تواند دلایل مختلف شخصی و اجتماعی داشته باشد، ولی زمانی که خط فقر به 4.5 میلیون تومان می‌رسد، خودکشی یک کارگر به نمادی از مرگ عدالت اجتماعی تبدیل می‌شود و ستونی دیگر از سرمایه اجتماعی فرو می ریزد و آتش مطالبات ساختارشکنانه شعله‌ورتر می‌شود. از یاد نباید برد که خودسوزی محمد بوعزیزی، جوان دستفروش تونسی به علت فقر و فساد، به انقلابی انجامید که تاریخ آفریقای شمالی و خاورمیانه را تغییر داد.

فرصت‌ها در حوزه صادرات و سرمایه‌گذاری امری پویاست و در متن تعامل با رقبای تجاری تعریف می‌شود. اگر در یک بازه زمانی، قرصتی برای صادرات یا جذب سرمایه گذاری وجود دارد، باید از آن فرصت استفاده کرد زیرا که معلوم نیست در بازه زمانی آتی، آن فرصت همچنان موجود باشد. متاسفانه اکنون فرصت‌های تجاری پسابرجامی که برای ما فراهم بود قابل بازگشت نیست و این موضوع محدود به تعامل ما با کشورهای اروپایی نیست و شامل چین هم می‌شود. اکنون سیاستمداران ما با امیدوای از توافقنامه 25 ساله با چین سخن می گویند ولی باید توجه داشت که حتی در رابطه با این کشور، فرصت‌هایی که پنج سال پیش در حوزه سرمایه‌گذاری راه ابریشم جدید وجود داشت دیگر در دسترس ما نیست.

اکنون تجارت در چین با شناسنامه ایرانی عملا غیرممکن شده و مقام های پکن شرکت های چینی را از سرمایه گذاری در ایران ممنوع می کنند. مجیدرضا حریری می‌گوید: بعد از برجام ایران حتی تحریم سوئیفت، تحریم آمریکا، سازمان ملل و اتحادیه اروپا را هم نداشت. یعنی بعد از برجام تحریمی نداشتیم اما با این حال باز هم امکان نقل و انتقال پول به سایر کشورها وجود نداشت؛ علت این موضوع عدم نقل و انتقال پول از شبکه بانکی بود که قواعد FATF نپذیرفته بودیم. برای حضور در جهان باید تمام قواعد بین‌المللی را رعایت کرد، نمی‌شود یک قواعدی را رعایت کنیم اما قاعده دیگری را نپذیرفت.

اولین سفر خارجی نخست وزیر عراق به ایران در حالی صورت گرفت که هر دو کشور مصمم به توسعه روابط تجاری با یکدیگر و بهبود شرایط اقتصادی خود هستند. در حال حاضر میزان تبادل تجاری بین دو کشور حدود 12 میلیارد دلار است، اما آقای روحانی پس از ملاقات با آقای کاظمی اعلام کرد تهران و بغداد مایل به افزایش تبادلات تجاری خود به میزان 20 میلیارد دلار هستند.

برغم اهمیت تعاملات تجاری دو کشور، آنچه سرنوشت روابط درازمدت دو کشور را تعیین میکند، پارادایم سیاسی خارجی ایران در عراق است. پس از سقوط صدام، ما یک پارادایم «حامی محور» (clientelism) را در عراق پیگیری کرده ایم و از نیروهایی در صحنه سیاسی آن کشور استفاده نموده ایم که مستقیما از ما خط گرفته‌اند. هرچند این رویکرد موفقیت‌های قابل توجهی برایمان داشته، ولی به ایران هراسی در عراق نیز دامن زده است و بنظر نمی رسد در درازمدت قابل پیگیری باشد. آیا با قدرت گرفتن الکاظمی، امکان چرخش پارادایم از سوی ما وجود دارد؟ تاکید رئیس جمهوری و مقام معظم رهبری بر استقلال و عدم دخالت در امور داخلی عراق، شاید اولین نشانه‌ها از تغییر پارادایم حامی محور باشد، ولی باید توجه داشت که هنوز در این حوزه، حرف آخر را دکتر ظریف و دستگاه دیپلماسی ما نمی‌زنند.

برغم حاشیه‌های زیادی که توافق 25 ساله چین با کشورمان ایجاد کرد، متاسفانه در عمل این توافق‌، گشایش جدیدی برای تجارت با چین ایجاد نکرد، زیرا مقام‌های پکن نهایتا تمایلی ندارند بطور یکجانبه انزوای اقتصادی ایران را بشکنند و تجارت خود با غرب را فدای تعامل اقتصادی با ما بکنند. سیاست «نگاه به شرق» زمانی جواب می‌دهد که ما از سر ناچاری به چین پناه نبریم، بلکه به عنوان بازیگری که امکان انتخاب داشته، با شرق وارد تعامل شویم. ما از شعار «نه شرقی و نه غربی» به سیاست «فقط شرقی» راضی شده‌ایم، غافل از اینکه تنها با سیاست «هم شرقی و هم غربی» است که می‌توانیم تعاملی سازنده و عزتمندانه با چین داشته باشیم.

شکی نیست که سند همکاری 25 ساله با چین می‌تواند آغازی برای تغییراتی ژئوپولیتیک در منطقه و بازی برد-برد برای ما و چین باشد، ولی با توجه به سکوت مقام های چین و ادامه انزوای اقتصادی ایران، نمی‌توان به عملی شدن توافق ها در کوتاه مدت امیدوار بود. متاسفانه یک نوع شکاف میان اظهارات و عملکردها وجود دارد و از یک سو گفته می شود که توافق همکاری 25 ساله در مراحل پایانی برای اجراست و چین آماده سرمایه گذاری 400 میلیارد دلاری در ایران است و از دیگر سو، در عمل حتی کوچکترین نقل و انتقالات مالی با مشکل روبروست.

وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از وضعیت وخیم بودجه این وزارتخانه شکایت کرده و افزوده ما در حوزه میراث فرهنگی بالغ بر 32 هزار اثر ثبت شده داریم و اگر بودجه وزارتخانه را به این تعداد اثر تقسیم کنیم، هر بنا را با سالی 5 میلیون تومان حفاظت و حراست می‌کنیم. به گفته مونسان، در ایران حدود 100 هزار سایت تاریخی شناخته شده وجود دارد. سایت‌های تاریخی اصلی‌ترین جاذبه گردشگری ایران است و اگر در بحث جذب گردشگر جدی هستیم باید بازنگری اصولی درباره بودجه تخصیصی به حوزه میراث فرهنگی داشته باشیم.

در کشورهایی مانند فرانسه و ایتالیا و یونان تلاش‌های مستمری برای حفظ بناهای تاریخی صورت می گیرد و بسیاری از این تلاش ها از سوی بخش خصوصی است. تنها برای بازسازی یک بنای تاریخی در شهر باستانی پومپئی در ایتالیا، سالانه 10 میلیون دلار هزینه می شود. البته مقام های میراث فرهنگی ایتالیایی هم از نبود بودجه شکایت دارند و از همین روست که استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی مطرح شده است. بازسازی کلیسای نوتردام در فرانسه نمونه جالبی است زیرا نشانگر اهمیت فوق العاده حفاظت از بناهای تاریخی در این کشور است. تنها دو روز پس از آتش سوزی در کلیسای نوتردام در بهار سال گذشته، بیش از 100 میلیون دلار برای بازسازی آن جمع‌آوری شد و مجموع کمک ها اکنون به یک میلیارد دلار رسیده است.